Kva er det med samansetjingane?

AV ASTRID MARIE GROV

Samansetjingar er den desidert vanlegaste ordtypen i nyordsspalta i dette bladet, og i dei siste nummera har me høyrt om både glanekø, sluse-tv og mastefast. Samansetjingar er den vanlegaste måten å lage nye ord på i norsk – rett og slett noko du og eg gjerne tyr til når me skal skildre noko me ikkje kjenner eit ord på frå før. Journalistar er nok mellom dei flittigaste til å finne på samansetjingar, sjå til dømes på desse: «Kundene må tåle rentesjokk» og «KrF sexraser mot Dagbladet». Norsk er, i lag med andre nordgermanske språk, i ei særstilling når det gjeld å danne samansetjingar. I romanske språk som fransk og spansk er det langt lenger mellom samansetjingane, og ein har ofte andre uttrykksmåtar.

Korleis oppfører orda seg?

Mange samansetjingar etablerer seg ikkje som bruksord i språket, rett og slett fordi dei skildrar fenomen som me sjeldan har bruk for å omtale. Eit døme er oskefast/askefast, som Språkrådet kåra til årets ord i 2010. Det er ei samansetjing som oppstod då eit vulkanutbrot på Island stansa det meste av flytrafikken i Nord-Europa i 2010, og som var mykje brukt då. Men ordet kjem neppe til å feste seg i språket, rett og slett fordi det er sjeldan at folk har bruk for å omtale fenomenet.

For språkforskaren er det mest interessante ved samansetjingar ikkje nødvendigvis om dei etablerer seg i språket eller ikkje. Derimot er det interessant å sjå korleis ord oppfører seg når dei blir ein del av ei samansetjing. Artig nok det, tenkjer du kanskje, men kva er det språkvitarar eigentleg vil vite ved å ta for seg samansetjingar? For å svare på det spørsmålet må me sjå på nokre av dei mest grunnleggjande stridslinjene innanfor den moderne lingvistikken. Samansetjingar kan såleis utfordre førestillingar om kva som skal reknast som ein del av grammatikken i eit språk.

Korleis ser språket ut?

Det store spørsmålet som har oppteke språkvitarane det siste hundreåret, er noko så fundamentalt som kvifor språket ser ut som det gjer. Kvar i all verda kjem den unike menneskelege språkevna frå, som skil oss så grunnleggjande frå alle andre pattedyr?

Den rådande teorien dei siste tiåra, generativ lingvistikk, har vore at me er fødde med eit særleg anlegg for språk, som ligg ferdig koda i hjernen vår. Såleis er dei grammatiske strukturane nærast for eit slags matematisk system å rekne, og på botnen blir språksystema sett på som ganske like (dette blir gjerne kalla universalgrammatikken). Som ein konsekvens av det har grammatikken, definert strengt språkteoretisk, tradisjonelt sett teke for seg dei reint syntaktiske kategoriane, som subjekt, objekt og predikativ. Ordklassar har i tillegg blitt sett på som ganske faste. Denne teorien legg òg grunnlaget for all grammatikkundervisning i dag, frå barneskulen til universitetsnivå. Kva ord og setningar tyder, har ikkje blitt sett på som ein del av det grammatiske systemet. Å utelate tydinga frå grammatikken har møtt ein del motbør, mellom anna frå tilhengjarar av kognitiv lingvistikk.

Den kognitive lingvistikken går ut ifrå at språkevna er ein del av dei allmenne kognitive evnene. Ein reknar altså ikkje med at det finst nokon universalgrammatikk eller noko ferdig språkmønster i hjernen. Korleis språket ser ut og artar seg, er påverka av erfaringane våre. Kva orda tyder, og korleis dei blir brukte, har mykje å seie både for korleis språka ser ut som dei gjer, og for korleis dei utviklar seg. Tyding blir såleis sett på som ein viktig del av grammatikken i alle språk. Det er altså form og tyding som saman utgjer den grammatiske eininga – ikkje berre forma.

Ein slik teori kan brukast til å forklare fleire språklege fenomen, òg i tilfelle der tyding ikkje står særleg sentralt. Til dømes kan sjølve språkbruken forklare kvifor nye norske verb i regelen blir svake. I språket vårt er det flest svake verb, og dermed generaliserer språkbrukarane nye samansetjingar inn i den gruppa. Med andre ord: Store grupper har lett for å knyte til seg «nye medlemmer», medan små grupper ikkje har det.

Lik struktur, ulikt innhald

No skal me tilbake til samansetjingane. Tenk til dømes på telefonseljar og bilseljar. I norsk er det i dei aller fleste tilfelle det siste leddet som er hovudordet i samansetjinga, som altså fortel oss kva det er snakk om, medan det fyrste leddet spesifiserer. I begge samansetjingane er det dermed snakk om ein type seljar. Sidan me talar norsk, veit me at ein bilseljar sel bilar, medan ein telefonseljar i regelen ikkje sel telefonar. Det verkar innlysande for oss, men det er ikkje noko strukturelt ved orda som tilseier at det er ein slik skilnad. Det me som språkbrukarar ikkje tenkjer over til vanleg, er at samansetjingar òg kan delast inn i grupper etter tyding. Eit godt døme på det er oskefast/askefast, som er danna over akkurat den same leisten som til dømes vêrfast, fast på grunn av vêret. Men somme av desse gruppene er meir vanlege enn andre. Såleis kan ein òg finne svært mange samansetjingar som er bygde over same leist som bilseljar, altså x som verbar y, tenk til dømes på vêrmeldar, sofaslitar eller mannehatar. Når det gjeld telefonseljar, som har strukturen x som verbar ved hjelp av y, finst det ikkje mange liknande samansetjingar. Når me lagar nye samansetjingar i dag, er det då òg mest sannsynleg at dei er av den fyrste typen.

Dersom alle samansetjingar hadde vore av den enkle typen som bilseljar, hadde dei ikkje vore særleg interessante studieobjekt. Men skilnaden mellom bilseljar og telefonseljar illustrerer at det i samansette ord er heilskapen som tyder noko, og som heilskap er ikkje reknestykket så enkelt som at «ein pluss ein er to». Samansetjingar kan med andre ord vere eit uryddig landskap.

Eit illustrerande døme på at samansette ord lever sitt eige liv, er tilfelle der éi og same samansetjing kan høyre til i to ulike tydingsgrupper, som tobeint. I norsk er den vanlege og tradisjonelle tydinga ’å ha to bein’. Det er jo enkelt og greitt, på linje med langbeint, kortarma osb. Men tobeint kan vere meir enn berre det. Samansetjinga blir òg brukt i fotball, om nokon som er like god til å spele med begge beina, sjå til dømes på dette sitatet frå nettforumet til Rosenborg: «I tillegg er han tobeint, en tobeint spiss er det lenge siden vi har hatt i klubben.» Tobeint brukt i den siste tydinga er danna etter mønster av venstrehendt og høgrehendt, fordi det er det same tydingsforholdet mellom det fyrste og det andre leddet. Korleis skal me tolke dette? I begge tydingane er jo to framleis to, så det hjelper ikkje å gje talordet to ein ny definisjon i ordboka. Det er fyrst når dei to orda kjem saman i ei samansetjing, at ein får ei anna tyding enn ein kanskje skulle vente. Tobeint, med sine to tydingar, er med andre ord eit godt døme på eit språkleg fenomen som grammatikken, slik han i regelen blir definert i dag, ikkje tek høgde for.

-- Astrid Marie Grov er rådgjevar i Språkrådet.