Språket i den nye bokmålsoversettelsen av Bibelen

AV ODDMUND HJELDE

Begge deler har Det Norske Bibelselskap prøvd å oppnå med den oversettelsen som nå snart er fullført. Det nye testamente ble utgitt i 1975, og Det gamle testamente skal komme i løpet av 1977.

De prinsipper for oversettelsen som ble vedtatt i 1956, gir visse retningslinjer for språkbruk og ortografi. Og siden har mange språkproblemer vært drøftet under arbeidets gang, både i oversettelsesutvalgene og i Bibelselskapets styre. I noen tilfelle har en bedt Norsk språkråd om en uttalelse, og i senere år har to filologer fungert som faste konsulenter for bokmålsbibelen: universitetslektor Bernt Fossestøl for GT og dosent Ingard Hauge for NT.

Det har vært enighet om at det skal utarbeides en idiomatisk oversettelse til vår tids språk. Samtidig skal bibelteksten ha et så verdig stilpreg at den kan leses i gudstjenesten. Det er ingen lett oppgave å forene disse ulike hensyn. Men etter hvert mener vi å ha funnet en farbar mellomvei mellom litterær «høystil» og moderne normalprosa. Språktonen skal ikke virke arkaisk, men heller ikke hverdagslig. Det er bl.a. tatt hensyn til den poetiske form som mange tekster har, særlig i Det gamle testamente. Den stil og rytme som her er valgt, virker i noen grad inn også på ordvalget og bøyningsformene.

Når det gjelder ortografien i den nye bokmålsbibelen, kan bare enkelte hovedtrekk nevnes her. Vi følger stort sett rettskrivningen av 1938. Når det er valgfrihet, foretrekkes gjerne de moderate former. Ustemt konsonant er gjennomført i ord som atferd, språk, vitnesbyrd. Vokalen a brukes i fram, hard og kald, men ikke i bånd, gård og hånd. Diftongene har vært omstridt, men er akseptert i en rekke ord: bein, reip, stein, derimot ikke i lete, løv, ren.

Endelsen -a i hunnkjønnsord forekommer nesten ikke. Dette er tillatt etter læreboknormalen av 1959, som godkjenner bruken av felleskjønnsformer i religiøse tekster. Intetkjønnsord får heller ikke -a i bestemt form flertall. Vi skriver ikke dyra, men dyrene, ikke fjella, men fjellene.

Enkelte fenomener i nyere norsk bokmål har ofte vært oppe til diskusjon, f.eks. bruken av dobbelt bestemt form ved substantiver. I prosa er det naturlig å si: «Jeg har reist denne steinen.» Men i poetisk billedspråk må det hete: «Før meg på de rette stier!» Her er det lagt vinn på stilistisk variasjon. Det samme gjelder i spørsmålet om etterstilt eiendomspronomen: «Han sa til sønnene sine,» men: «Berg mitt liv!» De gamle formene av det personlige pronomen i 2. person flertall, I – eder – eders, er avløst av dere – dere – deres. Men dette skaper problemer. Genitiven «deres» er ikke entydig, siden den brukes både i 2. og 3. person. Når meningen ikke blir klar ut fra sammenhengen, må en ofte ty til omskrivninger.

Kravet om at bibelspråket skal være naturlig og forståelig fører til mange endringer i forhold til bokmålsbibelen av 1930. Foreldede ord og uttrykk må skiftes ut, vanskelige syntaktiske forbindelser må omskrives og lange perioder løses opp. Blant de gammeldagse ord som nå er gått ut, kan nevnes: asen, aseninne, får (= sauer), ihukommelse, kledebon, mødig, sønderbryte, vederkvege. Vi sier ikke lenger: «Meg fattes intet,» (Sal. 23,1), men: «Jeg mangler ingen ting.» Før hette det: «Kjærligheten være uten skrømt!» (Rom. 12,9). NT 1975 sier: «Vis oppriktig kjærlighet!»

En eiendommelighet ved det gamle bibelspråk er den særegne bruk av ordet «kjød». Det hebraiske og greske ord som ligger til grunn, har et helt annet betydningsinnhold enn det vi forbinder med «kjøtt». Dette kan bare brukes som stoffnavn. Ellers må meningen gjengis med helt andre norske uttrykk som er noenlunde dekkende. «Alt kjød» betyr alle mennesker eller alle levende skapninger. Det kjente ord «Ånden er villig, men kjødet er skrøpelig» heter nå: «Ånden er villig, men menneskenaturen er svak.» Ordvalget i den nye oversettelsen beror på at prinsippet om idiomatisk oversettelse er praktisert i langt større utstrekning enn før.

Det er ikke nok å skifte ut enkelte antikverte ord. Like viktig er det at selve uttrykksmåten virker naturlig. Derfor må ofte hele setningsformen støpes om. Genitivsforbindelser som virker tunge og unorske, gjengis på andre måter. Om døperen Johannes stod det før: «Han forkynte omvendelsens dåp til syndenes forlatelse» (Luk. 3,3). Denne komprimerte ordforbindelsen løses opp slik at setningen blir mindre konsis, men mer forståelig: «Han forkynte at folk skulle vende om og bli døpt for å få tilgivelse for sine synder.» Dette eksemplet viser også et annet karakteristisk trekk ved den nye oversettelsen: tendensen til å nytte verbal uttrykksmåte istedenfor abstrakte substantiver. Men det må tilføyes at en har vært på vakt mot en overdreven bruk av den slags omskrivninger.

Brevene i Det nye testamente har til dels lange perioder med en rekke bisetninger og innskudd. En slik syntaks hører hjemme i det gamle greske språk, men ikke i moderne norsk. Denne forskjellen kan illustreres ved et avsnitt i det første kapitlet av Paulus' brev til efeserne. I 1930-oversettelsen går hele v. 3–14 i ett, uten et eneste punktum. Nå er denne hymniske teksten stilt opp som poesi i fem strofer og med punktum på ni steder! Oversetterne prøver således på forskjellig vis å få meningen med bibeltekstene klart fram og samtidig gi dem en form som svarer til norsk språkbruk i dag.

Det nye testamentet i ny målbunad

Ei utgreiing om språket i Det nye testamentet på nynorsk

AV JARLE BONDEVIK

Bibelmålet har frå gamalt vore ein viktig del av nasjonalmålet. Dei som arbeidde for landsmålet, synte difor stor ihuge for å få omsett Bibelen, og Det nye testamentet vart ferdig i 1889, og heile Bibelen i 1921. I 1975 kom ei ny omsetjing av Det nye testamentet (NT 75), i hovudsaka omsett av lektor, cand.theol. Olav Farestveit. Her skal eg skriva noko om språket i den nye omsetjinga. Dette er fyrste delen av ein ny-omsett bibel som skal vera ferdig om eit par års tid. Det er meininga at den nye kyrkje-bibelen skal gjevast ut samstundes på bokmål og nynorsk, slik at ein slepp den leiskapen som det var at nynorsktestamentet vart sendt ut eit år etter bokmålstestamentet.

Kvifor var det turvande med ei ny omsetjing no, kan ein spørja. Den nynorske bibelen som vi har, er Ragnvald Indrebø si «Revidera umsetjing» frå 1938. Same året vart det gjort eit rettskrivingsbrigde som var tolleg gjennomgripande for nynorsken, i 1959 førte også læreboknormalen til nye endringar. Det er difor klårt at målet i den nynorske bibelen skil seg ikkje så lite frå den normalen som nynorskelevar har lært den siste mannsalderen. Ungdomsomsetjinga (1961) skulle oppfylla ynsket om ei meir «moderne norsk målføring». Dessutan har kristendomsbøkene i skulen hatt moderniserte bibeltekster. I lengda ville det ikkje vera heldig å ha ulike omsetjingar for ulike grupper, og særleg ville det vera ille om det vart for stor avstand til kyrkjebibelen.

NT 75 er omsett til gjeldande rettskriving i nynorsk. «Men som på bokmålssida har me ikkje kjent oss bundne av læreboknormalen,» skriv Ole Ø. Gjerde i eit sirkulære frå Bibelselskapet. Under arbeidet med omsetjinga har Norsk språkråd vore rådspurt i ein del einskildspørsmål.

Det har vore eit allment trekk ved bibelomsetjingar at ordtilfanget er mest mogeleg heimleg. Nokre døme som bryt denne tradisjonen, kan vi likevel finna i NT 75. Orda religiøs, argument, umoral og tradisjon er komne med. Sidan dei står i tekster som skildrar kristendomens møte med den greske verda, verkar det ikkje urimeleg. Ei anna modernisering er det når vi finn nemningar som soldat og offiser i staden for hermann og hovudsmann. Ord som gjev litt for beinveges førestillingar om norsk miljø, er og utbytte. Grend er no stort sett avløyst av landsby, som skulle høva betre i skildring av eit orientalsk miljø. I ordtilfanget elles er det ein del utskiftingar, det gjeld t.d. två, skrymtlaus, usamnad. Desse orda, som kjennest uhøvelege i dag, er vortne avløyste av vaska, ærleg, usemje. Den religiøse målbruken på nynorsk har synt at enkelte ord som før ikkje var nytta i Bibelen, bør ha sin plass der, det gjeld t.d. eit ord som forsoning. Elles vil eg ikkje tru at lesarane av NT 75 vil tykkja at ordtilfanget er så mykje brigda. Det nynorske bibelmålet vart grunnlagt på ei tid då omsynet til folkemålet vog sterkt, og det kan vera grunnen til at storparten av ordtilfanget i den førre omsetjinga slett ikkje verkar framandt.

Omsynet til formverket har truleg talt sterkast når Bibelselskapet har drøfta trongen for ein ny målbunad i Bibelen. No er bøygninga av substantiv og verb jamtover gjennomført etter hovudformene i læreboknormalen. Landsstyret i Bibelselskapet har gjort vedtak om å nytta a-målet, så no heiter det stunda, kvinner, borna, mot før stundi, kvinnor, borni. Infinitivsendinga er framleis a, og elles følgjer verba mykje godt dei vanlege bøygningsmønstra. Det gjer at imperativformene gakk og statt ikkje lenger finst i bibelmålet. I den gamle bibelen nytta dei alltid dei lange verbformene draga, taka, gjeva osb. Kortformer er gjennomførte av dra, ta, gje, medan både råda og rå er nytta, den lange forma i meir høgtideleg stil. Det heiter difor framleis «Lat viljen din råda». Verba strida og gleda har alltid dei fullstendige formene, slik også i presens, det heiter å «strida den gode striden» (1. Tim. 1,18) og «Han gleder seg ikkje ved urett, men gleder seg ved sanninga» (1. Kor. 13,6). I imperativ av a-verb hadde bibelmålet før a i alle verb, men no er han stroken i sume, t.d. i kasta. «Kast all dykkar sut på han, for han har omsut for dykk» (1. Pet. 5,7). Men andre verb har framleis -a, såleis leita og banka. «Bed, så skal de få. Leita, så skal de finna. Banka på, så skal det verta opplate for dykk» (Matt. 7,7). Det er klårt at det er stilistiske og lydlege tilhøve som avgjer valet i dei einskilde tilfella. Konjunktiv finn vi enno døme på i sterkt appellerande utsegner og i formelfaste uttrykk: «Den som har øyro, han høyre!» (Matt. 11,15), «Vår Herre Jesu nåde vere med dykk!» (Rom. 16,20).

Ei bibelomsetjing bør ikkje gjera teksta vanskelegare enn ho i røynda er. (Men heller ikkje lettare.) Ved sida av ordbruken er det syntaksen som er mest avgjerande for kor lettlesen ei tekst vert. I ei tilråding frå ei nemnd (Alfred Hauge, Ragnvald Indrebø, Per Tylden) som skulle gje retningsliner for språkføringa i den nynorske omsetjinga (1957), står det: «Det vert ei av dei viktigaste oppgåvene for ein omsetjar å gjera målføringa lettare og løysa opp dei lange og innfløkte periodane som var eit stil ideal i dei gamle klassiske måla.» Vi må seia at omsetjarane av NT 75 har teke denne oppgåva alvorleg. Det er få lange periodar å finna. Til og med dei lange periodane i brevlitteraturen er vortne oppdelte i høvelege setningar (t.d. Rom. 1, 1–7, Ef. kap. 1). Setningssyntaksen verkar jamn, med eit rimeleg høve mellom hovud- og undersetningar og ei naturleg plassering av dei. For den som vil gjera språket lettfatteleg, er det alltid ein fåre at han brukar for mange hovudsetningar og for få undersetningar, slik ein stundom kan sjå i lærebøker. Teksta kan då verta opphakka og hindra flyt i lesinga. No vil eg ikkje nett sei a at NT 75 har gått for langt i den lei, men det kan tenkjast at lesinga ville ha vorte «mjukare» og ledigare dersom ein hadde teke større omsyn til hypotaksen i grunnteksta. Den gamle omsetjinga kan stundom plassera innskotne undersetningar slik at teksta vert litt innfløkt. I uttydinga av likninga om såmannen (Mark. 4,16) heitte det før: «Sameleis dei som var sådde på steingrunn: det var dei som straks dei fær høyra ordet, tek imot det med gleda.»

No er setningsfølgja greiare: «Sameleis dei som var sådde på steingrunn. Det er dei som tek imot ordet med glede så snart dei får høyra det.»

Det nye testamentet er ei samansett skriftsamling, som inneheld ymse typar litteratur. Det må difor verta noko skifte i stil frå tekstart til tekstart. Dessutan hadde dei ymse forfattarane sitt særpreg også. Skilnad i stil finn ein nok i NT 75 alt etter kva tekst det er, men det er ikkje råd å sjå at det er lagt noka vekt på å få fram særpreget hjå dei einskilde forfattarane. Ei medverkande årsak til dette kan vera tendensen mot ein knapp uttrykksmåte, innleiande og utfyllande småord som og, då, så og no har ikkje fått den plassen dei hadde før, og nettopp slike ord kunne vera eit særkjenne for eit skrift. (I Matteus-evangeliet er såleis tidsadverbet då nytta 91 gonger i grunnteksta.)

Å finna det rette stilnivå har alle dagar vore ein særskild vanske for bibelomsetjaren. Stilen skal korkje vera for låg eller for høg. Eg trur at denne omsetjinga så nokolunde har treft rette nivået. Kanskje har stilen vorte vel jamn sume stader. Eg kunne t.d. ha ynskt at partisippforma staden kunne ha vore nytta når det er tale om å stå opp frå dei døde. «For står ikkje dei døde opp, så har heller ikkje Kristus stått opp,» 1. Kor. 15,13, («så er heller ikkje Kristus oppstaden»). Ordet oppstaden må reknast som eit middel til å gjera stilen høgre.

Bibeltekstene vert ofte lesne høgt, og det er viktig at dei er lette å lesa og vakre i ordfellinga. For mange einstavingsord, eller for mange like bokstavar i ord etter kvarandre, kan skada det estetiske innhaldet i teksta. Så langt eg kan døma om det, fell teksta lett på tunga, og mange døme på kakofoni (mislydar) har eg ikkje funne. Alt i alt trur eg ikkje språk og stil i denne omsetjinga er slik at lesaren vert så oppteken med den sida av saka – og det er vel ikkje det ringaste merke på ei omsetjing.

(Språknytt 1/1976)